Muzeum Pamięci Sybiru gospodarzem EMYA 2025

Muzeum Pamięci Sybiru to jedyna w świecie placówka zajmująca się masowymi deportacjami, przymusowymi przesiedleniami i innymi represjami, które dotknęły Polaków i zamieszkujących Polskę przedstawicieli innych narodowości (Białorusinów, Litwinów, Ukraińców i Żydów) ze strony carskiej Rosji, a następnie Związku Sowieckiego. Jest także miejscem integrującym społeczeństwa Europy Środkowo-Wschodniej, które w XX wieku znalazły się w orbicie wpływów sowieckiego totalitaryzmu i doświadczyły podobnych represji.

Muzeum Pamięci Sybiru prowadzi działalność naukową, edukacyjną oraz wydawniczą i włącza się w międzynarodowy dyskurs dotyczący zbrodni totalitaryzmów. Jako wyraz uznania dla dotychczasowej aktywności, Muzeum zostało w 2024 roku uhonorowane Nagrodą Muzealną Rady Europy EMYA, a także otrzymało zaszczyt organizowania kolejnej edycji nagrody – EMYA 2025.

Idea upamiętnienia deportacji

Pierwsze koncepcje dotyczące upamiętnienia w formie muzeum doświadczeń ludności przymusowo przesiedlanej z terytoriów należących historycznie do państwa polskiego w głąb Rosji i Związku Sowieckiego narodziły się w Polsce już w okresie międzywojennym. Próby ich realizacji przerwał wybuch II wojny światowej, po której Polska znalazła się w sowieckiej strefie wpływów i temat porzucono jako politycznie „niewłaściwy”.

Idea stworzenia ośrodka upamiętniającego deportacje i przesiedlenia odrodziła się w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Ostatecznie została zrealizowana w Białymstoku, mieście szczególnie dotkniętym tymi represjami. W 2021 roku otwarto tu Muzeum Pamięci Sybiru.

Nazwa Muzeum

Słowo „Sybir” użyte w nazwie Muzeum nie jest pojęciem geograficznym, lecz historyczno-emocjonalnym. Oznacza te obszary Imperium Rosyjskiego lub Związku Sowieckiego, na które od XVI wieku zsyłano jeńców i więźniów oraz deportowano ludność cywilną. Była to nie tylko Syberia, ale też ziemie Rosji europejskiej, Kazachstanu i Dalekiego Wschodu. Sybir to ważna część historii Polaków, ale też innych narodów, bowiem już w XIX wieku stał się największym więzieniem świata. Sybir to symbol ludzkiego cierpienia, bólu i tęsknoty, ale też niezłomności i walki o przetrwanie.

Nasza działalność

Muzeum Pamięci Sybiru, oprócz działalności wystawienniczej, prowadzi badania naukowe o szerokim zakresie tematycznym. Gromadzi i opracowuje informacje odnoszące się do wielowiekowej, zarówno przymusowej, jak i dobrowolnej obecności Polaków w głębi Rosji, począwszy od XVI wieku do czasów najnowszych. Pracownicy naukowi Muzeum zbierają, spisują i opracowują relacje przymusowo przesiedlonych i osadzonych w obozach pracy systemu GUŁag (łagrach) i ich potomków, a także zabezpieczają i badają obiekty oraz dokumenty źródłowe. Działalność naukowa Muzeum ma charakter międzynarodowy, a relacje uczestników i świadków wydarzeń i ich potomków są zbierane nie tylko w Polsce, lecz także w wielu krajach Europy i na innych kontynentach. Do tej pory udało się pozyskać archiwalia oraz nagrać relacje m.in. w Meksyku, Nowej Zelandii, Kazachstanie czy Argentynie. Dzięki temu zgromadzone przez Muzeum materiały odzwierciedlają globalny wymiar losów polskich deportowanych oraz ich potomków. 

W Muzeum funkcjonuje Instytut Badawczy im. Prezydenta Seweryna Nowakowskiego, którego celem jest badanie i popularyzacja wiedzy o historii zesłań i deportacji w głąb Rosji i Związku Sowieckiego oraz prowadzenie otwartej dyskusji i dialogu między narodami doświadczonymi przymusowymi przesiedleniami i traumą funkcjonowania systemów totalitarnych.

Muzeum Pamięci Sybiru prowadzi działalność wydawniczą nakierowaną na popularyzację wiedzy. Wydaje dwujęzyczny (polsko-angielski), bogato ilustrowany cykl książek. Opublikowało także pięciotomową serię pt. „Sybir”, przekrojowo prezentującą dzieje polskich ziem wschodnich i Sybiru. Wśród publikacji Muzeum szczególne miejsce zajmują wspomnienia deportowanych, które wydawane są w różnych formach, także jako komiksy.

Muzeum jest także wydawcą dwóch czasopism: popularnonaukowego „Zesłańca” (wydawanego ze Związkiem Sybiraków) oraz naukowego „Biuletynu Historii Pogranicza” (wydawanego z Polskim Towarzystwem Historycznym).

Muzeum cyklicznie organizuje upamiętnienia wydarzeń historycznych. 10 lutego, w kolejne rocznice największej sowieckiej deportacji Polaków (1940 rok), w ramach wydarzenia pod nazwą „Światło Pamięci” na torach kolejowych przed Muzeum zapalane są setki zniczy. Również w tym czasie w Białymstoku i we Wrocławiu (mieście, gdzie osiedliło się po wojnie wielu byłych deportowanych) odbywa się Bieg Pamięci Sybiru, który łączy sport z pielęgnowaniem pamięci o ofiarach przesiedleń. Zawsze w końcu sierpnia, we współpracy z placówkami muzealnymi z państw Europy Środkowo-Wschodniej, organizowany jest cykl peletonów rowerowych przypominających o sowiecko-niemieckiej umowie z 1939 roku, dzielącej tę część świata pomiędzy oba totalitarne reżimy.

Muzeum Pamięci Sybiru realizuje również programy edukacyjne – oprowadzanie po wystawie stałej, lekcje muzealne, warsztaty i spotkania tematyczne obejmujące kilka wieków historii. Organizowane są debaty, wykłady, pokazy filmów, spotkania z naukowcami i świadkami historii.

Siedziba

Muzeum Pamięci Sybiru ulokowano w Białymstoku na terenie magazynów wojskowych z lat trzydziestych XX wieku. W latach 1940–1941 z oddalonego o kilkaset metrów Dworca Poleskiego odjeżdżały transporty deportowanych na Syberię i do Kazachstanu.

Budynek Muzeum łączy w sobie elementy zabytkowe i nowoczesne. Przedwojenny magazyn został zaadaptowany na potrzeby ekspozycyjne wystawy stałej. W przylegającej do niego części nowoczesnej mieści się administracja Muzeum oraz sala konferencyjna i restauracja.

Pomiędzy tymi dwiema bryłami, wzdłuż magazynowej rampy, ciągną się tory, które wnikają do wnętrza budynku, gdzie ustawiono największy eksponat Muzeum – rosyjski wagon towarowy. Ten typ wagonu służył do transportu deportowanych na Syberię i do Kazachstanu.

Wystawa stała

Wystawa stała Muzeum Pamięci Sybiru mieści się na trzech kondygnacjach magazynu wojskowego. Na 2500 m kw. powierzchni przedstawiono m.in. życie na ziemiach wschodnich Polski przed II wojną światową, obecność Polaków na Syberii w czasach carskich, specyfikę sowieckiej okupacji ziem polskich, deportacje w głąb Związku Sowieckiego oraz realia życia w północnej części Rosji, na Syberii i w Kazachstanie, dokąd trafiali zsyłani, deportowani oraz więzieni w łagrach.

Wystawa wykorzystuje multimedia, ale opiera się na eksponatach, wśród których największą część stanowią pamiątki po represjonowanych. Integralnym elementem wystawy są relacje i wspomnienia osób deportowanych oraz ich osobiste historie.

Nagrody

• Muzealna Nagroda Rady Europy 2024
• Nagroda Europejskiej Akademii Muzealnej „Luigi Micheletti Award” 2024
• Wydarzenie Historyczne Roku 2021 – otwarcie Muzeum Pamięci Sybiru
• Wydarzenie Muzealne Roku Sybilla 2021 – wyróżnienie za wystawę stałą Muzeum Pamięci Sybiru
• Podlaska Marka Roku 2021