ORGANIZER OF EMYA2025

Idea

Pierwsze koncepcje upamiętnienia doświadczeń polskich Sybiraków w formie muzeum narodziły się już w okresie międzywojennym. Próby te przerwał wybuch wojny, po której temat porzucono jako politycznie „niewłaściwy”.

Białystok jest jedynym dużym miastem zajętym przez Związek Sowiecki w wyniku agresji we wrześniu 1939 roku, które znajduje się w obecnych granicach Polski. Co piąty mieszkaniec tego miasta, w wyniku czterech masowych deportacji w latach 1940–1941, trafił na Syberię lub do Kazachstanu. Dlatego idea stworzenia ośrodka upamiętniającego wiedzę o dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej oraz pamięci o traumie zesłań syberyjskich odrodziła się na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku właśnie w Białymstoku. Wówczas w ramach Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego w Białymstoku powstała Sekcja Dziejów Dawnych Ziem Północno-Wschodnich Rzeczypospolitej. Próbę całościowej dokumentacji zesłań i wywózek podjął po 2000 roku białostocki oddział Instytutu Pamięci Narodowej.

Wielowątkowe badania prowadzone były również w ramach prac naukowych w Instytucie Historii Uniwersytetu w Białymstoku. W 1998 roku przy Kościele Ducha Świętego w Białymstoku powstała izba pamięci poświęcona tragedii osób wywiezionych na Sybir.

Nazwa

Nazwa Muzeum Pamięci Sybiru odnosi się do pojęcia historycznego, nie geograficznego. Wyraz „Sybir” pochodzi najprawdopodobniej od nazwy tatarskiego grodu nad Irtyszem (okolice dzisiejszego Tobolska) zwanego Isker lub Sibir. Według innej wersji wywodzi się z tunguskiego sibur lub mongolskiego sziber oznaczającego tereny podmokłe.

Słowo „Sybir” odnosi się do traumatycznego doświadczenia historycznego Polaków i innych narodów: carskich zsyłek, sowieckich deportacji, łagrów. Dlatego odnosi się także do losów osób, które znalazły się w europejskiej części Rosji (na zachód od Uralu) lub w Kazachstanie. Słowo „pamięć” w nazwie muzeum odnosi się do misji placówki, którą jest zachowanie ciągłości pamięci o polskim doświadczeniu Sybiru.

Działalność

Muzeum Pamięci Sybiru oprócz działalności wystawienniczej prowadzi badania naukowe o szerokim zakresie tematycznym. Gromadzi i opracowuje informacje odnoszące się zarówno do przedwojennych polskich Kresów, jak i do wielowiekowej obecności Polaków na Syberii (także tych, którzy osiedlili się tam dobrowolnie), począwszy od XVII wieku, poprzez carskie zsyłki i sowieckie deportacje do czasów najnowszych. Pracownicy naukowi Muzeum zbierają, spisują i opracowują relacje Sybiraków i ich potomków oraz obejmują opieką i badają obiekty i dokumenty źródłowe odnoszące się do historii Sybiru i Sybiraków.

Działalność naukowa Muzeum ma charakter międzynarodowy, a relacje Sybiraków i ich potomków są zbierane nie tylko w Polsce, lecz także na wszystkich kontynentach. Do tej pory udało się pozyskać cenne archiwalia oraz przeprowadzić wywiady z Sybirakami i ich potomkami m.in. w Meksyku, Nowej Zelandii, Kazachstanie, czy Argentynie. Dzięki temu zgromadzone przez Muzeum materiały odzwierciedlają globalny wymiar losów polskich zesłańców oraz ich potomków.

W ramach Muzeum funkcjonuje Instytut Badawczy im. Prezydenta Seweryna Nowakowskiego powołany 16 września 2021 r. Celem Instytutu jest badanie i popularyzacja wiedzy o historii zesłań i deportacji obywateli polskich w głąb Rosji i Związku Sowieckiego oraz prowadzenie otwartej dyskusji i dialogu między narodami wschodniej Europy.

Muzeum Pamięci Sybiru prowadzi działalność wydawniczą. Wydaje dwujęzyczny (polsko-angielski) bogato ilustrowany cykl popularnonaukowy oraz serię „Sybir” przekrojowo prezentującą dzieje polskich Kresów Wschodnich i Sybiru. Wśród publikacji szczególnie miejsce zajmują wspomnienia Sybiraków. Te wydawane są w różnych formach, także jako komiksy.

Muzeum wydaje dwa czasopisma: popularnonaukowe „Zesłaniec” oraz naukowe „Biuletyn Historii Pogranicza” (wespół z Polskim Towarzystwem Historycznym).

Muzeum organizuje wydarzenia cykliczne. 10 lutego przed Muzeum organizowane jest Światło Pamięci, w ramach którego upamiętniane są ofiary sowieckich deportacji, które rozpoczęły się 10 lutego 1940 roku. Tego samego dnia odbywa się Bieg Pamięci Sybiru, impreza, która łączy sport z pielęgnowaniem pamięci o ofiarach przesiedleń. 17 września, w rocznicę sowieckiej agresji na Polskę, przez Białystok przejeżdża rowerowy Peleton Pamięci.

W ramach swojej działalności Muzeum Pamięci Sybiru realizuje program edukacyjny – oprowadzanie po wystawie stałej, lekcje muzealne, warsztaty i spotkania tematyczne obejmujące kilka wieków historii zarówno Kresów Wschodnich, jak i obecności Polaków na Syberii oraz doświadczeń składających się na pojęcie Sybiru. Organizowane są debaty, wykłady, pokazy filmów, spotkania z naukowcami i świadkami historii.

Siedziba

Muzeum Pamięci Sybiru powstało na terenie dawnych magazynów wojskowych przy ulicy Węglowej, w dzielnicy określanej jako Węglówka, w Białymstoku. Na siedzibę Muzeum wybrano magazyn nr 5, najbliższy ulicy Wasilkowskiej. Miejsce wybrano celowo, ponieważ transporty deportowanych na Syberię i do Kazachstanu w latach 1940–1941 odchodziły z pobliskiego Dworca Poleskiego (obecnie Fabryczny), a ofiary były ładowane do wagonów na bocznicy kolejowej graniczącej z magazynem nr 5.

Budynek został zaprojektowany przez białostockiego architekta Jana Kabaca. Łączy on substancję zabytkową oraz nowoczesne wzornictwo. Magazyn wojskowy z lat 30. XX w. został zaadaptowany na siedzibę wystawy stałej. W dobudowanym do niego budynku mieści się administracja Muzeum, szatnia i zaplecze sanitarne oraz sala konferencyjna i restauracja.

Pomiędzy dwiema bryłami budynków, wzdłuż magazynowej rampy ciągną się tory, które wnikają w głąb budynku. Wewnątrz niego na torach stoi największy eksponat Muzeum, rosyjski wagon towarowy.

Wystawa stała

Wystawa stała Muzeum Pamięci Sybiru mieści się na dwóch piętrach zabytkowego magazynu wojskowego. Na 1000 m kw. powierzchni przedstawiono m.in. życie na przedwojennych Kresach, obecność Polaków na Syberii carów, specyfikę sowieckiej okupacji, deportacje w głąb Związku Sowieckiego i realia życia na Syberii i w Kazachstanie, dokąd trafiali zsyłani, deportowani oraz więzieni w łagrach.

Wystawa wykorzystuje multimedia, ale opiera się na autentycznych eksponatach, wśród których największą część stanowią pamiątki po zesłańcach i osobach deportowanych, wiele z nich przekazanych Muzeum bezpośrednio przez Sybiraków lub ich potomków. Istotnym elementem wystawy są relacje i wspomnienia osób deportowanych oraz ich osobiste historie.

W podziemiu budynku znajduje się Memoriał Katyński – sala poświęcona ofiarom zbrodni katyńskiej. Ich losy łączą się z Sybirem – w ramach trzeciej akcji deportacyjnej w głąb Związku Sowieckiego wywożono rodziny zamordowanych oficerów.

Nagrody

• Top Inwestycja Komunalna 2020<
• Nagroda Specjalna 26. edycji konkursu Budowa Roku 2019/2020 w Regionie Północno-Wschodnim
• Nagroda Muzealna Rady Europy 2024
• Nagroda Luigi Micheletti, Europejska Akademia Muzealna – Wyróżnienie Specjalne 2024
• Najlepszy Produkt Turystyczny Województwa Podlaskiego 2024
• Najlepszy Produkt Turystyczny 2024 – Certyfikat Polskiej Organizacji Turystycznej